DÖVME ÇAĞIMIZDA SİMGESELLİKTEN ÖTE VÜCUT ESTETİĞİDİR

DÖVME TARİHİ
İnsan bedeninin farkli malzemeler kullanilarak çesitli uygulamalarla süslenmesi olgusunu tarihin çok eski dönemlerine dayandirmak mümkündür.
Insan neden süslenme gereksinimi duyar. Bu durum yalniz beğenilme, güzel görünme isteğinden mi ileri gelmektedir yoksa bunun daha farkli nedenleri var mıdır.
Bu yazida tatoaj olarak adlandirilan süslenme biçimleri arasinda yer alan; dögün, vesim, dak ve dag olarak da bilinen dövme adetinden ve bu adetin Anadolu'daki öneminden söz edilmeye çalişılacaktır.
Dövme, deri tarafindan tümüyle yok edilemeyen bir boya maddesinin belirli bir teknikle altderi yüzeyine kadar işlenmesi olarak tanimlanabilir. Alt deriye ulaşmak için sivri uçlu bir araçla yariklar veya delikler açilir. Açilan bu yariklara igne, diken gibi bir araç yardimi ile gerekli boya maddesi konur. Ya da Eskimoların kullandıklari bir teknikle, deri igneyle delindikten sonra, ise bulanmis bir iplik deriye geçirilerek, boya deri altına yerlestirilir. Diger bir teknik, açilan yariklara barut veya güherçile içeren karişimlari yayarak bunlari ateslemektir. Bu islemlerden, özellikle derinin yakilmasi isleminden sonda deride hiç bir zaman çıkmayan açık ya da koyu mavi renkli bir yanık izi oluşur.
Dövme yapilirken en çok kullanilan boya maddesi istir. İsle birlikte çivit, antimuan tozu, kavrulup dövülmüs kemik tozu, çesitli bitki özleri, safran ve kina da kullanilir. Bu malzemelere göre deride beliren izler kirmiziya yakin bir tonda olabilir.
Dövmenin yapildigi mevsim de önemlidir. Iyi bir dövme elde etmek için ilkbahar en uygun mevsim sayilir.
Kaynaklar ilk çaglarda kamis ve yaprak boyalari ile yapilan dövmelerden söz etmekte. Misir mumyalarinda dövmelere rastlanildigini belirtmektedir.
Hun kurganlarında çıkan cesetlerde son derece kıvrak çizgilerle ve dekoratif bir anlayışla yapılmış düşsel yaratıklar ve koç figürlerinden oluşan dövmeler görülmektedir. Dinsel-büyüsel kaynakli bu dövmelerin is oldugu ihtimali bulunan bir boyanın, deriye şırınga edilmesi ile oluştuğu düşünülmektedir. Pazirik kurganinda bir baskana ait cesette bulunan dövmelerde oldugu gibi, Hunlarda da asil ve kahraman kişilerin dövme yaptirabildigi, daha sonralari Kazak ve Kirgizlarda devam eden bu gelenegin yine kahramanlık niteliği taşiyan bireylerce uygulandigi bilinmektedir.
Taş mezarlarinda ve daha sonra Altin Yis mezarlarinin birinde bulunan cesetlerde vücudun bazi kisimlarinin av sahnelerini tasvir eden dövmelerle süslü bulundugu görülmektedir.
Eski Roma’da suçlulari ve köleleri tanimaya yarayan dövmelere 19. yüzyil Ingiltere'sinde de rastlanilmaktadir.
Cezayirli gemiciler araciligi ile Osmanli denizcileri arasinda yayginlasan dövme; XVII. yüzyildan itibaren Yeniçerilerce bagli bulunduklari “orta”yi simgelemek amaci ile yaptirilmaya baslanmis, Yeniçeri ocaginin kapatilisina dek sürmüstür.
Ilkel topluluklarda dövme yapilirken törenler düzenlenir. Dövmeyi yapan kisi birta¬kim dinsel ve büyüsel kurallari yerine getirmek zorundadir. Çesitli model ve örneklere göre yapilan dövmelerin deriye islenisi bazen aylarca kimi zaman birkaç yil sürebilir.
Dövmecilik özellikle Okyanusya adalarinda (Markiz, Samoa) ve Yeni Zelanda’da gelismistir. Deride yara açilarak yapilan dövme teknigine Avustralya ve Merkezi Afrika yerlilerinde rastlanilmaktadir.
Dövmenin estetik yönüne göre çok daha önem tasiyan yani hemen her zaman dinsel,büyüsel, sagaltici, toplumsal ve cinsel rolleri belirleyici, bagli bulunan toplulugu isaret edici özelligidir.
Anadolu’daki dövme adetinin de bu yaklasimla ele alinarak incelenmesi daha dogru olur.
Dövme adeti özellikle Dogu Anadolu ve Güneydogu Anadolu bölgelerimizde yayginlik kazanmistir.
1991 yilinda Gaziantep Barak bölgesinde iki Türkmen ve bir Kürt köyünde yaptigim arastirmalarda 40-45 yasin üzerindeki erkek ve kadinlarin el, yüz ve vücutlarinda yörede “dövün” olarak adlandirilan dövmelere rastladim. Bu kisilerde el, yüz ve vücudun çesitli bölümlerinde bulanan dövünler; 18-20 yas civari genç kizlarda yalniz sag yanakta bir nok¬ta seklinde yer almaktadir.
Yörede “gurbet” adi verilen, geçimini boncuk, igne gibi ufak tefek gereçler satip, karsiliginda yumurta, arpa, bugday vb. alarak karsilayan küçük gezici gruplar tarafindan, 15-20 yil öncesine kadar isteyenlere dövün yapildigi, simdi ise bu uygulamanin de¬vam etmedigi belirtilmistir. Dövün yapilmadan önce, dövmeyi yaptiracak kisi veya “gurbet” tarafindan belirlenen sekiller yanmis kibrit çöpü yardimi ile vücut üzerine çizilir. Üç ya da dokuz adet halinde (bu rakamlarin mistik özelligi bilinmektedir) bir araya getirilerek sikica baglanan ignelerle deri dövülür; koyun ödü ve kazanlarin altindan toplanan isle hazirlanan karisim, bu dövülme sirasinda altderiye yerlestirilir. Kabuk baglayan bu yara zamanla iyilesir ve desen belirir.
Dövün, kadinlar tarafindan özellikle çene, çene alti, ayak bilegi, boyun, gögüs ve el üstlerinde tercih edilmekte, erkeklerde ise burun üzeri ve alin ortasinda, el üstlerinde, el bileginde ve kollarda dövüne rastlanmaktadir.
Bilinen dövme motifleri arasinda, kadinlarda el üstü ve ayak bileklerinde rastlanan tarak ve ayna; genellikle yüze yapilan yildiz ve ayak bileklerinde halka motifleri önemli yer tutmaktadir. Bunlarla beraber 60 yas civarindaki birkaç kadinda dikkati çeken, çene altindan baslayarak, boyunda devam eden ve iki gögüste sekillenen ceren motifidir.
Erkeklerde daha çok sakaklarda ve kollarda yogunlasan Arap harfleriyle yazilmis isim ve ibarelere, arslan, yilan, ay gibi sekillere rastlamak mümkündür.
Dövmelerin ne için yapildigi sorusuna genel olarak süslenme yaniti verilmekle bera¬ber, 60 yas üzerindeki kadin ve erkekler ugur getirdigi, kazanci artirdigi, bereketi sagla¬digi inanci ile dövme yaptirdiklarini belirtmislerdir. Ayrica çocugu olmayan kadinlarin bellerine yaptirdiklari dövme sayesinde çocuklari olacagina iliskin inanç mevcuttur. An¬cak kentlerde çok yadirgandiklari, torun ve çocuklari tarafindan çagdisi bulundugu için büyük bir çogunlugu dövmeyi sevmedigini söylemektedir. Asitli maddelerle yüzlerinden bu izi çikarmak istemisler ancak basarili olamamislardir.
1994 yilinda Çankiri’da bir Türkmen köyünde yapilan çalismada ise 50-55 yas civa¬rindaki kadinlarda, burnun üst kismi ve alnin ortasinda bulunan ay-yildiz seklinde döv¬menin disinda vücudun baska hiçbir yerinde dövmenin bulunmamasi dikkati çekmistir. Bu dövmenin özelligi ise kiz sütü (yeni dogum yapmis ve kiz çocugu olmus bir annenin sütünün) isle karistirilmasi, bu karisimin dövmede kullanilmasidir. Dövme yapilirken yine üç igne bir araya getirilmekte, kaynak kisiler bunun atalarindan kalma bir süs oldu¬gunu belirtmektedirler.
Urfa, Mardin ve Diyarbakir’da dövme; dak ya da dek olarak da anilmaktadir. Bu yö¬relerde en fazla dikkat çeken dövme motifi özellikle sakaklarda görülen bes parmagi stilize eden sekildir. Bu sekillere Gaziantep’te de rastlamak mümkündür. Bu motif S.V. Örnek’in de belirttigi ve Kizilcahamam’da “Yenge Mezari” olarak anilan kadin mezarlarinin basucuna konulan tahta isaretlerle büyük benzerlik tasir.
Dövme motiflerinde mezar taslarindan, dokumalarimiza, mimarimizden isleme tekniklerimize kadar uzanan ve hemen hepsinde dinsel, büyüsel, mitolojik; sosyal ve cinsel statü, asiret isareti niteligi tasiyan motiflerin benzerlerini bulmak mümkündür. Bu mo¬tiflerin kisiyi rahatsizliklardan, nazardan koruduguna; güzellik ve yigitlik getirdigine olan inanç halen devam etmektedir.
Günümüzde Bati’da çok yaygin bir uygulama alani bulunan dövme, kentsel yasam¬da özellikle gençler arasinda giderek daha çok ilgi çeken bir süslenme biçimine dönüŞmüŞtür.
Kisa bir degerlendirme yapildiginda Anadolu’da dövme adetinin;
- Dinsel-büyüsel Kökene
- Bir asirete olan bagliliga yani bir anlamda damga niteligi olusuna
- Süslenme olgusu tasimasina
- Hastalik ve nazardan korunma
- Ugur ve tilsim niteligi bulunma
gibi çok genel basliklar altinda toplanan nedenlere dayandigi söylenebilir. Günü¬müzde geleneksel kesimde önemini kaybetmis durumda bulunan dövme adeti kentsel kesimde giderek yayginlik kazanmaktadir.